Το αλάτι της ζωής μας (μέρος 2ο)

Αλάτι: Οι παραγωγοί και οι συνθήκες παραγωγής στην Ελλάδα

.......Συνεχίζουμε το αφιέρωμα στο αλάτι και τους αλατσολόους της Μάνης, με τις περιοχές Γερολιμένας, Μέζαπος και Τηγάνι.

Πελεκητές γούρνες

Γερολιµένας και Μέζαπος
Στο Γερολιµένα, στο Νικλιάνικο, η περιοχή συλλογής αλατιού ξεκινά από το Μονοδένδρι και φτάνει ως το Γιάλι. Οι λούµπες, όπως λέγονται εδώ οι γούρνες, βρίσκονται πολύ κοντά στη θάλασσα, είναι φυσικές και γενικά δεν έχουν πολύ πυκνή διάταξη. Εκτός από τις ιδιόκτητες λούµπες του Σκλαβόλια και του Στριλάκου, η υπόλοιπη περιοχή καλλιεργείται από τους κατοίκους των Πάνω και Κάτω Μπουλαριών. Τα βράχια ήταν συλλογικό αγαθό και η εκµετάλλευσή τους νεµόταν ως εξής: πρώτα απ' όλα μεταξύ των χωριών.

Τα αλώνια στο Τηγάνι. Στο βάθος διακρίνονται σπιτακούλες

Υπήρχαν δύο περίοδοι οκτώ εβδοµάδων η καθεµιά:
Η πρώτη από το Πάσχα ώς της Αγίας Κυριακής (7 Ιουλίου), κατά την οποία µάζευαν δύο γενη" από τους Πάνω Μπουλαριούς (µε την υποχρέωση να ξαναγεµίσουν τους λαρνακούς για τους επόµενους). Η δεύτερη περίοδος, από τις 7 Ιουλίου ώς τέλος Αυγούστου, αντιστοιχούσε στους Κάτω Μπουλαριούς που χώριζαν το χρόνο στα τέσσερα, όσες και οι «ρούγες».

Η περίοδος του καλοκαιριού που αντιστοιχούσε σε κάθε ρούγα αποφασιζόταν µε κλήρο: τραβούσαν τα σκαρφία, πέτρες µε σηµάδια, που κάθε σηµάδι σήµαινε και µία χρονική περίοδο. Ύστερα το αλάτι µοιραζόταν στις οικογένειες. Ο Κ. Κάσσης, στη Λαογραφία της Μέσα Μάνης (Αθήνα 1980, σ. 212-215), αναφέρει έναν πιο σύνθετο τρόπο µοιράσµατος µε σκαρφία: «Το σκάρφισµα γίνεται µε πετραδάκια, τόσα όσα κι οι αλατσολόοι. Ξέρουν πόσοι θα είναι οι αλατσολόοι, αλλά και πόσοι θα είναι οι βράχοι. Κάτω από τα πετραδάκια - λαχνούς, γράφει ένας που ξέρει γράµµατα το αρχικό του τοπωνύµιου του κάθε βράχου, χωρίς να βλέπουν οι άλλοι, Π.χ. Παγιάς Π, Ατσιρίχα Α Κ.λπ. Αν κανείς δεν ξέρει γράµµατα, τότε κανονίζουν ένα σηµείο για κάθε βράχο: π.χ. το χαράκι είναι Παγιάς, ο σταυρός είναι Ατσιρίχα Κ.λπ. »Βάζει τους λαχνούς ένας ανάποδα να µη φαίνεται το γράµµα ή σηµείο και οι άλλοι τραβούνε λαχνούς.
Όσοι τους τύχει να πάνε στον Παγιά συγκροτούν µία παρέα, οι άλλοι την άλλη Κ.ο.Κ. Επειδή όµως ο κάθε τόπος δεν παράγει το ίδιο αλάτι, ούτε είναι τόσο κοντινός και βολικός µε τον άλλο, έχουν κανονίσει το εξής: πάει µία παρέα, µαζεύει το αλάτι και ραντίζει τη λαρνακίδα ξανά µε θαλασσόνερο. »Σε δεκαπέντε µέρες (την άλλη δεκαπενταµερία) πάει η άλλη παρέα στο βράχο που ράντισε η προηγούµενη και µαζεύει το αλάτι, ενώ εκείνη έχει πάει στον της άλλης. Την άλλη δεκαπενταµερία πάει η άλλη παρέα, την άλλη η άλλη κ.ο.κ., έτσι που όλες οι παρέες εναλλακτικά να περάσουν απ' όλους τους βράχους.

Η καθεµιά ραντίζει για την επόµενη. Έτσι κανένας δεν παραπονιέταν-".

Στο Μέζαπο, τα βράχια ήταν επίσης ιδιόκτητα. Τα γένη που είχαν δικαίωµα σε αυτά προέρχονταν από γειτονικές οικήσεις και ήταν τα εξής Σάσσαρης από το Μέζαπο, Ριφουνάς από την Κάτω Γαρδενίτσα, Θωµάκος από τη Βλαχέρνα, Τσαγκράκος και ταούλης από το Φουκαλωτό, Πολίτης από τον Άγ. Γεώργιο, Αλογάκος και Αρναούτος από το Κολόσπιτο. Νοµή κατά γένη και περιοχές.

Κλείνοντας τη σύντοµη αυτή παρουσίαση, επισηµαίνουµε συνοπτικά τον ολιγοπωλιακό έλεγχο που ασκούσαν τα γένη στους τόπους καλλιέργειας του αλατιού, επικεντρώνovτας την προσοχή στο παράδειγµα της Εµπρός Μάνης µε το ικλιάνικο και το Κατωπάγκι. Η κατανοµή των καλλιεργήσιµων και των άγονων εδαφών μας δείχνει πως η βραχώδης, παραθαλάσσια ζώνη είναι άγονη. Τα γένη της παραθαλάσσιας περιοχής νέµονταν κατ' αποκλειστικότητα τους αλατότοπους, με απόλυτο κληρονοµικό δικαίωµα στους βράχους και προµήθευαν µε αλάτι την ενδοχώρα της τοπικής ενότητας. Αν παρατηρήσουµε την κατανοµή του πληθυσµού στα χωριά το 1940 και στα τέλη του 19ου αιώνα, θα δούµε πως οι οικογένειες των αλατοπαραγωγών, που προέρχονταν από την παραθαλάσσια ζώνη αντιπροσώπευαν το 10 ώς 15% του πληθυσµού της αντίστοιχης τοπικής περιοχής.

Ενδιαφέρον έχει, επίσης, και ο τρόπος κατανοµής των βράχων στους δικαιούχους. Στους καθεαυτού αλατότοπους με μεγάλη και συστηµατική παραγωγή (όπως στο Τηγάνι, το Κουκούρι και το Τριµέσι), οι βράχοι ήταν ιδιόκτητοι, ως συλλογικό αγαθό του γένους και η μοιρασιά στις οικογένειες γινόταν με προφορική μεταξύ τους συνενόηση κάθε χρόνο. Στις πιο ανοργάνωτες και λιγότερο παραγωγικές θέσεις (όπως στο Γερολιµένα και την Κακίνα), η νοµή των βράχων ήταν συλλογική στο χωριό και η κατανοµή στα γένη γινόταν με κλήρο (σκαρφία).
Μάλιστα, μοίραζαν το χρόνο της αλατοσυλλογής και όχι τον τόπο. Κατόπιν, το ίδιο το προϊόν μοιραζόταν στις οικογένειες. Η ανθρώπινη επέµβαση στις βραχώδεις ακτές στο Κουκούρι, στην Άρτση, στο Τριµέσι και οι οργανωµένες κατασκευές στο Τηγάνι, δηµιουργούν ένα τοπίο εξαιρετικού ενδιαφέροντος αισθητικά, τεχνικά όσο και ιστορικά. Δεν είναι υπερβολή να πούµε πως η συνεργασία αυτή των ανθρώπων και της φύσης δηµιούργησε μνηµεία τεχνολογικής κληρονοµιάς, τα οποία είναι σκόπιµο να χαρακτηριστούν θεσµικά ως μνηµεία από τις αρµόδιες αρχές, να τύχουν προσοχής και προστασίας και να γίνουν ευρύτερα γνωστά.

Σπιτακούλα

Οι αλυκές στο Τηγάνι της Μάνης
Τέλη της δεκαετίας του '80 και στις αρχές αυτής του '90, διερευνώντας τις αρχαίες οχυρώσεις στο Τηγάνι της Μάνης και επιλέγοντας, όχι την εύκολη λύση μεταβάσεως, διά θαλάσσης από το Μέζαπο, αλλά πεζή από το Σταυρί και την Αγία Κυριακή, πρωτογνώρισα τις αλυκές, που επέλεξα να σας παρουσιάσω. Οι αλυκές στο Τηγάνι της Μάνης, με τα οπωσδήποτε εντυπωσιακά κατάλοιπα και την έντονα ζωντανή συµµετοχή τους στην εντόπια παράδοση, ήταν κατά παράδοξο τρόπο άγνωστες στη βιβλιογραφία, παρότι ήταν τεχνητές και οργανωµένες.

Ο τόπος
Η χερσόνησος Τηγάνι βρίσκεται στη Μέσα Μάνη, την Αποσκιαδερή, και κλείνει από τα δυτικά τον κόλπο του Μέζαπου. Πρόκειται για ασβεστολιθική γλώσσα, μόλις λίγα μέτρα επάνω από τη στάθµη της θάλασσας, η οποία κορυφώνεται στην άκρη της σε σχεδόν κυκλικό στην περίµετρο και επίπεδο στην κορυφή έξαρµα (48 μ.). Η φύσει και θέσει οχυρή άκρη βρίσκεται επιπλέον σε καίριο σηµείο, ώστε να χρησιµοποιηθεί διαχρονικώς ως σηµαίνον οχυρό της ευρύτερης περιοχή;", Σήµερα αποτελεί δυσπρόσιτο, αλλά γοητευτικό διαχρονικό ερειπιώνα µε δεσπόζοντα τα µεσαιωνικά τείχη του οχυρού.

Το τοπωνύµιο Κάστρο είναι ισότιµο µε το Τηγάνι' κατέγραψα επίσης, ειδικά για την κορυφή, το τοπωνύµιο Κεφάλι του Κάστρου. Στον επίπεδο λαιµό της χερσονήσου, µε µέγιστο πλάτος σχεδόν 350 µ., σε έκταση περίπου 87.5 στρεµµάτων (άξονες 350χ250 µ.) βρίσκονται οι αλυκές ο λαιµός φέρει το µικροτοπωνύµιο Κάτω Τηγάνι. Η ευχερέστερη πρόσβαση στο Κάτω Τηγάνι είναι από τον οικισµό της Αγίας Κυριακής (διαδροµή: Πορταδέλα - Κακό Βασιλικό - Αγιαντώνης - Σγουρνάκια - Κάτω Τηγάνι)' από τον τελευταίο, ευρύχωρο µονοπάτι οδηγεί σε µισή ώρα στις αλυκές, ενώ από το Μέζαπο και το Φοκαλωτό απαιτούνται περίπου δύο ώρες.

Τα κατάλοιπα - ο τρόπος παραγωγής
Τα διάσπαρτα σήµερα ερείπια των αλυκών στο Κάτω Τηγάνι, σε συνδυασµό µε τις µαρτυρίες των ηλικιωµένων γηγενών στα γύρω χωριά, εξασφαλίζουν την ανασύνθεση της όλης τεχνικής και των συνθηκών της αλατοπαραγωγής. Αυτονόητο είναι ότι η όλη διαδικασία παραγωγής ήταν προσαρµοσµένη στα ιδιότυπα ήθη της Μάνης, κατ' εικόνα και οµοίωση της κλειστής κοινωνίας της. Η αλατοπαραγωγή διαρθρωνόταν σε τρία στάδια: το θαλασσόνερο µεταφερόταν µε το χέρι και το(ν) σίγκλο (=κουβάς), στο πελάτζι ή λακκούβα' ακολουθούσε το πέρασµα στον αρνιακό και από εκεί στο αλώνι µε τις σγούρνες.

Τα πελάτζια και οι λακκούβες ήταν φυσικές κοιλότητες του βράχου, συνήθως λίγα µόλις µέτρα µακρύτερα από την ακτογραµµή' γέµιζαν συνεργατικά µε ουρά των παραγωγών και το σίγκλο να πηγαινοέρχεται χέρι-χέρι από τη θάλασσα ώς τα πελάτζια. Εδώ το θαλασσόνερο παρέµενε, και πάντοτε αναλόγως των Κb.ιρικών συνθηκών, περί τα τρία µερόνυκτα. Τα δύο επόµενα στάδια χαρακτηρίζονται από τις τεχνητές εγκαταστάσεις αλατοπαραγωγής ο αρνιακός, το αλώνι και η σπιτακούλα (οικίσκος διαµονής) αποτελούν µια ενότητα, αναλόγως µάλιστα µε το status του ιδιοκτήτη είναι κοντά ή µακριά από τα πελάτζια και την ακτογραµµή.

Ο αρνιακός ήταν χτιστή στεγανοποιηµένη γούρνα' είχε µέση διάµετρο 1 µε 1.5 µ. και βάθος 0.30 έως 0.40 µ. Υπήρχαν και διπλοί αρνιακοί µε εγκάρσιο χώρισµα, για την επιτάχυνση της παραγωγής. Η μεταφορά από το πελάτζι στον αρνιακό γινόταν από τον ιδιοκτήτη παραγωγό. Όταν η επιφάνεια αποκτούσε πέταλα ή πεντάρες, άλλως ήταν αλατσωµένη, η άλµη μεταφερόταν στο παρακείµενο αλώνι' η άντληση μάλιστα της άλµης από τον αρνιακό απαιτούσε ιδιαίτερη τέχνη, αφού ως βαρύτερη κατακάθιζε. Ο χρόνος παραµονής στον αρνιακό ήταν περί τις δύο ηµέρες. Το αλώνι βρίσκεται πάντοτε σε άµεση γειτνίαση µε τον αρνιακό. Όπως δηλώνει το όνοµά του, πρόκειται για κυκλική ή ελλειψοειδή χτιστή επίπεδη κατασκευή, µε διάµετρο από 1 µ. έως και 8 µ. και βάθος 0.10 µ., που υποδιαιρείται σε μικρότερα μέρη, τις σγούρνες ο αριθµός τους ποικίλλει αναλόγως με το μέγεθος του αλωνιού, από δύο και τέσσερις έως 28 το μεγαλύτερο.

Η διαδικασία παραγωγής αλατιού

Η διαδικασία παραγωγής στο αλώνι διαρκούσε από τρεις έως πέντε ηµέρες, με μέγιστο την εβδοµάδα. Οι σγούρνες γεµίζονταν ώς τα 0.06 µ. για ταχύτερη εξάτµιση/παραγωγή και αναλόγως συµπληρώνονταν από τον αρνιακό. Στο τέλος της διαδικασίας το αλάτι συγκεντρωνόταν στην άκρη της σγούρνας σε μικρούς σωρούς, ώστε να οτοαγγιζει: χρησιµοποιούσαν για να το σωρεύσουν κουτάλα, τρυπητή ή «σπάτουλα» από τσέρκια βαρελιού. Η κατασκευή και ιδίως η στεγανοποίηση αρνιακού και αλωνιού απαιτούσε ιδιαίτερη τεχνική. Λ.χ. για το αλώνι καθάριζαν και έστρωναν τον τόπο, έχτιζαν τα χείλη του και τις σγούρνες με φυτευτές όρθιες πέτρες και κονίαµα (θάλασσα, ασβέστης και άµµο;"), για να ακολουθήσει η επάλειψη με κονίαµα και η στεγανοποίηση με το αστράκι (υδραυλικό κονίαµα): όπως ήταν νωπό το κονίαµα, το πίπιζαν (πασπάλιζαν) με τριµµένο κεραµίδι, χρησιµοποιώντας κάλτσα ή τσεµπέρι για το πίπισµα• το κεραµίδι το κονιορτοποιούσαν με λιθοπυλϊνδρού και το στρώµα του δεν ξεπερνούσε τα 0.002 με 0.003 μ., μόλις δηλαδή να καλύπτει με το ερυθρό του χρώµα το νωπό λευκό κονίαµα.

Ακολούθως, το έστρωναν με μυστρί και θαλασσόνερο, ώστε να γίνει γυαλί. Κάθε χρόνο, στην αρχή της περιόδου, συντηρούσαν τους αρνιακούς και τα αλώνια: έξυναν την επιφάνεια, έριχναν τη χυλάρα (αραιός πολτός από θάλασσα, ασβέστη και άµµο) και μετά ακολουθούσε το πίπισµα με το αστράκι. Δίπλα στο αλώνι υπήρχε η πλάκα για την ξήρανση του αλατιού. Συνήθως πρόκειται για χτιστή πεταλοειδή τράπεζα, ύψους 0.80 με 1 μ: ήταν επικλινής, με υπερυψωµένο το ηµικύκλιο, ώστε να στραγγίζει καλύτερα το σωρευµένο αλάτι. Υπάρχουν πάντως και λαξευµένες στο βράχο πλάκες. Ο χρόνος ξήρανσης ποίκιλλε μία με δύο ηµέρες, αφού όσο πιο ξηρό, τόσο ήταν ελαφρύτερο στη μεταφορά. Το μετέφεραν συνήθως µε λινάτσες και υποζύγια στα χωριά, όπου η ξήρανση συνεχιζόταν, ασφαλέστερα αυτή τη φορά, στους λιακούς, µέχρι την αποθήκευσή του σε πιθάρες, βαρέλια ή και κασέλες.

Αναπόσπαστο αρχιτεκτονικό στοιχείο της όλης εγκαταστάσεως ήταν, όπως προανέφερα, η σπιτακούλα. Πρόκειται για τον οικίσκο διαµονής των παραγωγών. Χτισµένος µε αργολιθοδοµή, χαρακτηρίζεται από τις µικρές του διαστάσεις - συνήθως 3 µε 3.5 µ. η πλευρά, ύψος 2 µ. και αποστρογγυλευµένες εξωτερικά γωνίες -, την υποτυπώδη κρηπίδα του, τη µικρή πόρτα του, συνήθως 0.5 µ. το άνοιγµα: ως θερινό ενδιαίτηµα είχε πρόχειρη στέγαση, συνήθως κλαριά από κερακιές (=χαρουπιές) και λιόπανα.

Οι παραγωγοί - οι συνθήκες παραγωγής
Οι αλυκές στο Κάτω Τηγάνι είχαν αυστηρά καθορισµένο ιδιοκτησιακό καθεστώς, που η αµφισβήτησή του κατέληγε κατά τα κρατούντα σε αιµατοχυσία. Οι αλυκές ανήκαν στουςΣΟίλήδες, άλλως στους Τσουλιάνους, των οικισµών Σταυρί, Χαοαµπο;" και Αγία Κυριακή13. υπήρξαν επίσης και παροδικοί ενοικιαστές από τον Κούνο και τα Παγκιά. Τελευταία, απέκτησαν ιδιοκτησίες και ορισµένοι αχαµνόµεροι. Προφανώς, ίσχυε κληρονοµικό δικαίωµα στους άρρενες, ενώ οι γαµπροί σε κάθε σόι ήταν αποκλεισµένοι από το ιδιοκτησιακό καθεστώς των αλυκών: «γαµπρός δεν πατάει στο Κάστρο», όπως έλεγαν χαρακτηριστικά.

Οι ιδιοκτησίες στο βράχο της ακτογραµµής, όπου τα πελάτζια και οι λακκούβες, ήταν σαφείς και αυστηρά οριοθετηµένες λάξευαν µε καλέµι σταυρούς, που αποτελούσαν τα οροθέσια. Λ.χ. στη ΒΒΑ πλευρά, τη δυτική του όρµου του Μέζαπου, από το Κόκκαλο ώς τον Ταρσανά, ήταν τρία µερίδια Ψικάκοι και ένα Τσιτσίρης, όλα από την Αγία Κυριακή• στη γαρµπινή, τη ΝΝΔ, ήταν τα µερίδια των Πετρόγκωνα, Κυρίµη, Παρασκευάκου και Σερεµετάκη. Στους αρνιακούς επίσης και στα αλώνια, παρότι λόγω της στενότητας του χώρου δίνουν την εντύπωση ότι είναι «ο ένας πάνω στον άλλο», όµως τα όρια ήταν και εδώ αυστηρά καθορισµένα, χωρίς να αποκλείεται η απρόσκοπτη πρόσβαση και διέλευση των υπολοίπων υπήρχε, δηλαδή, ένα ανεπτυγµένο και απολύτως σεβαστό σύστηµα «δουλείας διόδου».

Εάν εξαιρέσουµε τη συµµετοχή των αντρών στις κατασκευαστικές εργασίες, όλη η υπόλοιπη αλατοπαραγωγή και μεταφορά, έως και η τοπική εµπορία, βρισκόταν στα χέρια των γυναικοπαίδων. Κάθε οµάδα-σπιτακούλα απαρτιζόταν από δύο με τρία άτοµα ή τέσσερα με πέντε οι μεγαλύτερες εγκαταστάσεις. Συνήθως μία φύλαγε δουλεύοντας στο αλώνι και δύο ήταν στο βράχο. Προσπαθούσαν να κάνουν άνετη τη ζωή τους στον ηλιοκαµένο ξερότοπο σε μια εξοντωτική και ολοήµερη δουλειά: θάµνοι και κουρελού για στρώµα στη σπιτακούλα,νερό στο κανάτι, τα ελάχιστα για τροφή, λίγα ψάρια, αν υπήρχε «γιουρτάρι» (κιούρτο): μόνιµο πρόβληµά τους οι σκορπιοί.

Πηγή:ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΛΑΤΙ (Η΄ τριήμερο εργασίας Μυτιλήνη, 6-8 Νοεμβρίου 1998)
Στο συγκεκριμένο τριήμερο εργασίας συμμετείχαν τριάντα εννέα ειδικοί που ανακοίνωσαν τα πορίσματα των μελετών τους και τεκμηρίωσαν τη σημασία του θέματος και το πολυσπούδαστο μιας έρευνας που ήδη αποδεικνύεται πλούσια σε καρπούς.

Διαβάστε ακόμη:Το αλάτι της ζωής μας (μέρος 1ο)