Ή χρήση του κρασιοΰ στήν ιατρική παράδοση των Ελλήνων

Η χρήση του κρασιού σαν φάρμακο

Ενώ δέν υπάρχει περιθώριο γιά παρανόηση της λέξης οίνος, ή λέξη πνεΰμα είναι έννιολογικά πολυσήμαντη. Πνεΰμα είναι καί ή πνοή, δηλαδή ή αναπνοή καί σέ προέκταση ή ϊδια ή ζωή, πνεΰμα καί τό φύσημα καί ό άέρας, πνεϋμα κι αυτός. Στόν αφόρητο διχασμό τής άνθρώπινης ύπαρξης ό,τι δέν είναι «σώμα» είναι πνεύμα, όπως πνεΰμα είναι καί οί ανώτερες νοητικές λειτουργίες. Πνεΰμα καί τό φάντασμα καί κάθε άυλη ύπαρξη αλλά καί τό κεντρικό νόημα ένός κειμένου ή ένός συγγραφέα. Πνεύμα καί τό γνωστό στούς παλιότερους σημείο τής στίξης-σήμερα ξεχασμένο άπ’ τούς πολλούς κι άγνωστο στούς νεότερους. Πνεΰμα είναι καί τό πιό καθοριστικό άπό τό πλήθος των στοιχείων πού συνιστοΰν τόν οίνο, εκείνο πού άποχωρίζεται μέ τήν ειδική διαδικασία τής άπόσταξης.

Συχνά τό αποτέλεσμα τής κατανάλωσης οίνου καί οινοπνεύματος είναι ή μέθη. Μέθυ άλλωστε, μέ υ, τό μέθυ-τού μέθους, είναι στόν Όμηρο τό κρασί καί κάθε μεθυστικό ποτό. Μέθη: θεών καί άνθρώπων πάθος, μέ ιστορία πανάρχαια στίς χώρες τής Μεσογείου, άπό τή Θράκη κι ώς τήν Αθήνα κι άπό τή Θήβα ώς τήν Κύπρο, καί πέρα άπό τόν γεωγραφικό τούτο χώρο, άπό τή Σικελία κι ώς τήν Ίουδαία. Άπό τόν Ίκάριο ώς τόν Νώε καλλιεργητές καί παραγωγοί είναι ταυτόχρονα δωρητές καί καταναλωτές τού προϊόντος. Σ’ όλες λίγο πολύ τίς Ιστορίες ή κατανάλωση άκολουθεϊται άπό μέθη καί δευτερογενείς άρνητικές έπιπτώσεις.

Είδαμε άλλοτε τή μέθη(1). Άς δούμε τώρα τό κρασί καί τό πνεΰμα του. Θετικά.

Δική μου κάβα γιά τήν άντληση τοΰ προϊόντος οί άρχαΐοι γιατροί, πού τό βλέπουν συχνότερα ώς άγαθό - καί άγαθοποιό, σπανιότερα δέ ώς πηγή νόσου, ώς μέσο έξάρτησης ή ώς αίτιο δυστυχίας. Ό οίνος ήταν, λοιπόν, τό κυριότερο μετά τό νερό ποτό τών άρχαίων Ελλήνων. ’Απαραίτητο συμπλήρωμα διατροφής, δυναμωτικό γιά «κοπιώντες», άναληπτικό γιά «πεφορτισμένους», άλλά καί τό μέσον γιά τήν έπίτευξη εύωχίας, πνευματικών επιδόσεων καί κοινωνικότητας. Λόγω τοΰ διαφορετικοΰ τρόπου κατασκευής του καί τής έγκλειόμενης δύναμης δέν τόν έπιναν σχεδόν ποτέ άκρατον. Ή άραίωσή του γινόταν διά κράσεως, δηλαδή μέ τήν άνάμειξή του μέ νερό. Άπό έδώ έμεινε άλλωστε καί ή λέξη κρασί γιά τόν οίνο. "Ηταν μάλιστα διαφορετική ή άνάμειξη γιά διαφορετικές περιπτώσεις: οί γέροντες, οί στρατιώτες, οί οδοιπόροι κ.λπ. δικαιούνταν μικρότερη άραίωση, ώστε τό ποτό τους νά είναι πιό δυναττό καί πιό πλούσιο σέ θερμίδες. Ό Όμηρος άποκαλεϊ αύτόν τόν οίνο ζωρότερο (Ίλιάδα Ω, 203).

Ώς δυναμωτικό καί ώς πηγή θερμίδων περιγράφει καί ό 'Ιπποκράτης τό κρασί:
Ύδωρ ψυχρόν καί ύγρόν, οίνος θερμόν καί ξηρόν...
Τοΰ άναγνωρίζει όμως καί πολλές άλλες Ιδιότητες άνάλογα μέ τό είδος(2): άν είναι μέλας ή λευκός ή κιρρός ή μελιχρούς, άν είναι αυστηρός ή υδαρής ή άσθενής, άν είναι νέος ή παλαιός, όζων (δηλ. άρωματικός) ή άνοδμος (χωρίς μυρουδιά), άν είναι γλυκύς ή οξίνης.

Ανάμεσα στίς διαφορετικές και είδος κρασιού ιδιότητες περιγράφονται:
>α) ύπακτή δηλαδή καθαρτική δράση: έχει δέ τι καί καθαρτικόν άπό της ύλης...
β) ξηραντική, διότι άναπτύσσει θερμότητα καί έτσι καταναλώνονται τά ύγρά τοΰ σώματος: ξηραίνουσι δέ τη θερμασίη, τό ύγρόν έκ σώματος καταναλίσκοντες...
γ) διευκολύνουν την έξοδο άερίων καί τήν κένωση: φυσώσι καί διαχωρέουσι...
δ) άλλοι διευκολύνουν τήν ούρηση μάλλον παρά τήν άφόδευση: ούρέονται μάλλον ή διαχιρέουσι...
ε) καί παγώνουν καί ύγραίνουν τό σώμα έπειδή κάνουν τό αίμα τών άγγείων άσθενές, ενώ αύξάνουν τό αίμα τής κυκλοφορίας:., καί ψύχουσι καί ίσχναίνουσι μέν καί ύγραίνουσι τό σώμα τό αϊμα άσθενέες ποιέουσι, αύξοντες τό άντίπαλον τω αϊματι έν τώ σώματι...(Περί διαίτης Β' 52, 1494-1512

Τίς ίδιες άντιλήψεις μέ τόν πατέρα τής Ίατρικής ύποστηρίζουν καί οί επίγονοι. Όλοι ομολογούν ότι ό οίνος είναι άπό εκείνα πού μας τρέφουν, γράφει ο Γαληνός. Κι έφόσον όλα όσα μας τρέφουν είναι τροφή πρέπει νά ποΰμε ότι καί τό κρασί ύπάγεται στά τρόφιμα:
«ότι μέν έκ των τρεφοντων έστίν ό οίνος, άπαντες όμολογοϋσι καί ει γε τό τρέφον άπαν τροφή έστίν, ρητέον ώς εϊη άν έκ τοΰ γένους τών τροφών καί ό οίνος...»
(Περί δυνάμεως τροφών, 4,2)

Ό Ροΰφος έπαινεί τό κρασί ώς τό πιό καί πράγμα γιά τήν ύγεία, άν θέλουμε νά μήν πάθουμε άνεπανόρθωτη ζημιά. Γιατί μπορεϊ ν’ άνάψει τη θερμότητα καί νά γεμίσει δύναμη τό σώμα μας, να διευκολύνει τήν πέψη καί νά μας φτιάξει τή διάθεση:
«Οίνον έπαινώ μέν πρός ύγείαν ώς ούδέν χρήμα άλλο δει δι’ έπιστήμης τώ πίνοντι, ει μέλλοι μηδέν άνήκεστον πάσχειν οίνος γάρ δύναται άνάψαι μέν τό θερμόν, ισχύος δ’ έμπλήσαι τό σώμα, πέψαι δέ τήν τροφήν δϊ όλων... δύναται δ’ οίνος καί τη ψυχή διάθεσιν τινά παρασχείν τό γάρ της λύπης φάρμακον οίνος έστί...»(4).

’Ανάλογα υποστηρίζει καί ό Όρειβάσιος: τό κρασί δίνει δύναμη καί χαρά στήν ψυχή καί ηδονή. ’Αλλά αυτά τά παρέχει όταν πίνεται μέ μέτρο, γιατί όταν πίνεται χωρίς μέτρο φέρνει τά άντίθετα: «...τη ψυχή ευφροσύνην καί ηδονήν έμποιεϊ καί ρώμην παρέχει... τούτων μέν ούν των άγαθών ό μετρώ πινόμενος αίτιος γίνεται των δ’ έναντίων ό άμετρος».
(Πρός Εύνάπιον Ι,ιβ)(5).

Άλλά εκτός από πηγή θερμίδων, διουρητικό καί υπακτικό ποτό, έκτός άπό θερμαντικό καί παυσίλυπο, τό κρασί (ή ορισμένοι του τύποι) μπορεΐ νά διευκολύνουν τήν άπόχρεμψη καί άλλοι νά φτιάχνουν αίμα. Τό γλυκό κρασί λέει ό 'Ιπποκράτης «πτυέλου άναγωγός έστί» καί έπαναλαμβάνει ό Γαληνός:
«...άναγωγός πτυέλου μάλιστα πάντων οίνων έστίν ό γλυκύς, όταν μή σφόδρα παχύς η»
('Υπόμνημα εις τό Ίπποκράτους περί διαίτης οξέων)(6)

«...όσοι δέ των ώχρών ή ξανθών οίνων παχεϊς εισίν, αϊμα γεννώσιν οΰτοι καί τρέφουσι τό σώμα...». (Υγιεινός Λόγος)(7).

Όμως έκτός άπό αύτές τίς παρεμβάσεις στή φυσιολογία του οργανισμού, γρήγορα έγινε γνωστό ότι τό κρασί μπορεΐ νά χρησιμοποιείται καί ώς φάρμακο, δηλαδή ώς ουσία πού χορηγείται μέ διάφορους τρόπους γιά τήν επίτευξη ένός θεραπευτικού σκοποϋ. Βρίσκουμε πλήθος εφαρμογών στήν αρχαία ’Ιατρική. Ό Ιπποκράτης τό χρησιμοποιεί σέ έξωτερική εφαρμογή, σέ έσωτερική χορήγηση καί σέ ύποκαπνισμούς.(8)

Ή έξωτερική χρήση έχει νά κάνει μέ τή μικρή ή τή μεγάλη χειρουργική: έκπλυση πρόσφατων τραυμάτων γιά απολύμανση, επιθέματα ή έμποτίσματα σέ παλαιά καί δυσίαχα τραύματα, διακλυσμός των αύτιων σέ ρήξεις τοΰ τυμπάνου. Χαρακτηριστικές φράσεις άπό τό Ιπποκρατικό σώμα γιά τίς χρήσεις πού άναφέραμε είναι οί ακόλουθες:

..."Ελκος έν τη κεφαλή, ού χρη τέγγειν ούδενί. ουδέ οίνω...
...Έλκεα ξύμπαντα ού χρή τέγγειν, πλήν οίνω.. ...
Οίνος δέ γλυκύς, όσα χρόνια τρώματα, συνεχέως χρωμένω αυτάρκες...
...είρίοισι πουλλοϊσι (=πολλά τολύπια άπό έριο) οίνω ύποχρίων, καταδεΐν... (γιά τήν έπίδεση καταγμάτων)
...Μή θεραπεύειν τά ούατα (=ώτα), πριν άν έρρωγός ίδης τό πϋον. Έπήν δέ ραγή τό πύον, έπισχεϊν, έστ' άν ή πολλή τής ρύσεως παύσηταν έπειτα κλύζειν τά ούατα οίνω γλυκέει...

Σέ έσωτερική χορήγηση οίνου ό 'Ιπποκράτης προχωρεί σέ περιπτώσεις καταγμάτων τής κεφαλής, σέ τραύματα τοΰ θώρακα καί τής κοιλίας, σέ πόνους των ματιών, σέ γενική αδιαθεσία μέ χασμουρητά καί ρίγη, σέ άναιμία άπό έπίσταξη (δηλαδή ρινορραγία) κ.λπ.

Παραθέτουμε κι εδώ χαρακτηριστικές φράσεις:

... Ήν τής κεφαλής τό όστέον κατεαγή διδόναι γάλα καί οίνον πίνειν ίσον ίσω... (δηλαδή άραιωμένο μέ νερό σέ ίση ποσότητα)

...Τρωθέντος έντοσθιδίου [ ] διδόναι [ ] οίνον ίσον ίσω. Άλύκη, χάσμη, φρίκη οίνος ίσος ίσω... πινόμενος λύει.

Άντιθέτως άκρατον οίνον δίνει στούς πόνους των ματιών καί τή ρινορραγία:

...Όδύνας οφθαλμών άκρητοποσίη [ ] λύει...

...Όδύνας οφθαλμών άκριτον ποτίσας καί λούσας πολλω θερμώ φλεβοτόμει...

...Οΐσιν αίμα ρεί πολύ καί πολλάκις έκ ρινέων, οίσι μέν άχροία άκρητος τουτέοισιν ολίγα άρήγει...

Τέλος ό πατέρας της ’Ιατρικής χρησιμοποιεί τό κρασί σέ ύποκαπνισμούς, σέ περιπτώσεις οιδημάτων τής μήτρας:

...Όπόταν δέ αί μήτραι πρησθείσαι συνοιδήσωσι [] καί πυριάν οίνω κάτωθεν...

’Αλλά τό κρασί δέν χρησιμοποιήθηκε μόνο αύτούσιο στήν άρχαία θεραπευτική. Χρησιμοποιήθηκε έπίσης καί ώς διαλυτικό μέσον γιά διάφορες -φυτικές κυρίως- ούσίες μέ σκοπό όχι μόνο άρωματικό άλλά - καί κυρίως - φαρμακευτικό.

Διάφορες φαρμακοδραστικές ούσίες έκχυλίζονταν σέ κρασί άπό τά βότανα πού τίς περιείχαν. Ό Διοσκουρίδης άναφέρει όχι μόνο ρητινίτην ή ροδίτην (μέ ρόδα) ή άνθοσμίαν άλλά καί έλλεβορίτην πού περιείχε τόν γνωστό καί πολυσυζητημένο έλλέβορο, τόν θυμίτην (μέ θύμο), τόν άψινθίτην κ.λπ. Γιά πολλά άπό τά βότανα ό συνδυασμός μέ κρασί ένίσχυε τή δράση τους, περίπου όπως σήμερα συνεργοΰν μέ τά οινοπνευματώδη ποτά ήρεμιστικά καί ψυχοτρόπα φάρμακα. (Δέν πρέπει νά ξεχνάμε άλλωστε τήν έπισήμανση αύτή της συνέργειας πολύ πρίν από τόν Ίπποκράτη καί ήδη από τά ομηρικά έπη: τό παυσίλυπο βοτάνι ήταν πολύ πιό δραστικό όταν συνοδευόταν από κρασί. Τότε ξεχνούσες όλους τούς πόνους της ψυχής).

’Ακόμα, ή χρήση του κρασιού είναι άλλοτε σέ άλλο βαθμό ωφέλιμη, άνάλογα όχι μόνο μέ τό άτομο, τήν ήλικία του ή τήν απασχόλησή του, άλλά καί μέ τήν έποχή καί τίς κλιματολογικές συνθήκες ένός τόπου.

«Τον χειμώνος είναι τό πόμα οίνον ώς άκρητέστερον... όταν τό έαρ έπιλαμβάνη τότε χρή πίνειν οίνον ύδαρέστερον... [ ] τοΰ δέ θέρεος τό ποτό ύδαρέει... [ ] έν δέ τφ φθινοπώρω τά ποτά έλάσσω καί άκρητέστερα...». Τό χειμώνα δηλαδή τό κρασί πρέπει νά είναι λιγότερο άραιωμένο (γιά νά δίνει περισσότερες θερμίδες καί νά ζεσταίνει) όταν όμως φθάνει ή άνοιξη πρέπει τό κρασί νά είναι περισσότερο νερωμένο. Τό καλοκαίρι τά ποτά μας πρέπει νά είναι υδαρή τό δέ φθινόπωρο λιγότερα σέ ποσότητα καί λιγότερο άραιωμένα. Στά ύγιεινολογικά αυτά παραγγέλματα θά έπανέλθουμε γιά έναν διαφορετικό σχολιασμό στήν έξέλιξη τοΰ κειμένου μας.

Οί άντιλήψεις τοΰ 'Ιπποκράτη διατηρήθηκαν άπό τούς έπιγόνους καί στήν άσκηση τής ιατρικής καί στά έργα τους. Άπό συγγραφέα σέ συγγραφέα κι άπό χειρόγραφο σέ χειρόγραφο κάλυψαν πολλούς αιώνες ζωής. Γιατροί πού άσκοΰσαν τήν πρακτική ιατρική -τέχνη περισσότερο παρά έπιστήμη- έκαναν τίς δικές τους συναγωγές έπαγγελματικών γνώσεων πού συχνά έφερναν -ή υποτίθεται ότι έφερναν- τό βάρος καί τό κύρος μεγάλων προσωπικοτήτων καί οπωσδήποτε κουβαλοΰσαν τό κύρος αιώνων. Αύτή ή ιατρική σοφία άποτέλεσε τήν πρώτη ύλη τών ιατροσοφίων, πού άποτελοΰν καί ένα άπό τά έρείσματα τής λαϊκής μας ιατρικής. Βλέπουμε έτσι τίς ίδιες τίς άρχαΐες άντιλήψεις νά διατηρούνται στή λαϊκή παράδοση.

Τό κρασί χρήσιμοποιήθηκε έπί αιώνες γιά τό πλύσιμο τραυμάτων. Κι έξω άπό τήν παράδοσή μας, θυμίζουμε ότι «ό καλός Σαμαρείτης» έπλυνε μέ κρασί καί γλύκανε μέ λάδι τίς πληγές τοΰ τραυματισμένου ’Ιουδαίου πού βρήκε στό δρόμο του. Ή συνήθεια αύτή μακροημέρευσε κι έφθασε πολύ κοντά μας.

Θυμίζουμε τούς στίχους άπό τό δημοτικό τραγούδι:

«Κακό πού ’ναι τό λάβωμα, κακό πού 'ναι τό βόλι. Γιά πιάστε με νά σηκωθώ καί βάλτε με νά κάτσω. Βάλτε με κει στό κρύο νερό, στή ρίζα τοΰ πλατάνου καί φέρτε μου γλυκό κρασί νά πλύνω τίς πληγές μου...».

Κι’ άλλο τραγούδι:
«Παιδιά μου μή σκανιάζεστε καί μή παραπονιέστε εγώ δέν έχω τίποτα, λίγο ’μαι λαβωμένος. Πικρό πού ’ναι τό λάβωμα, πικρό καί τό μολύβι καί στρώστε μου χλωρά κλαριά καί βάλτε με νά κάτσω
καί φέρτε καί γλυκό κρασί άπό τούς Παπαδάτες
νά πλύνω τή λαβωματιά, οπού ’μαι λαβωμένος»'’.

Ή συνήθεια κρατιέται άκόμα: Πλένονται καί σήμερα πληγές μέ κρασί (κι άλλου μέ ούζο ή μέ ρακή - άλλωστε, τί διαφορά έχει ή τελευταία άπό τό χημικό οινόπνευμα τοΰ έμπορίου;). Αύτά γιά τήν έξωτερική χρήση.

Τήν ίδια έκείνη έποχή πού περιγράφεται καί στα δημοτικά τραγούδια ό λαός, φορέας τής παράδοσης, χρησιμοποιεί τό κρασί καί ώς φάρμακο. Γιά δυσκολοχώνευτα φαγητά, τό κρασί είναι τό χωνευτικό. Γιά τήν άναιμία τό γλυκό βαθύ κόκκινο ή μαΰρο κρασί -πού μοιάζει μέ αίμα- θεωρείται στοιχείο πού βοήθα στήν αίμοποίηση. ’Ακόμα συνιστάται στίς έγκυες νά πίνουν άπό λίγη μαυροδάφνη γιά νά φτιάχνουν αίμα. Τό ίδιο άκοΰμε καί άπό άναρρωνύοντες: τό θέλουν γιά τονωτικό. Κι άκόμα γιά τούς άνόρεχτους θεωρείται όρεχτικό.
’Αλλά καί ή έπίσημη ιατρική μέχρι ολόκληρο τόν προηγούμενο καί μέχρι τίς πρώτες δεκαετίες τοΰ αιώνα μας είχε άνάλογες άντιλήψεις. Στό «Έγκόλπιον τών Ιατρών», σύγγραμμα τοΰ γιατροΰ καί ίατροδιδασκάλου Διον. Πύρρου, πού έκδόθηκε στά 1831, ό συγγραφέας άναφέρει ορισμένους φαρμακευτικούς ή, όπως τούς γράφει, «τεχνητούς οίνους».
«Οί φιλάνθρωποι ιατροί, οί όποιοι είναι έπιστάται της άνθρωπότητος, κατασκευάζουσι μερικούς ιατρικούς οίνους, όχι πρός τέρψιν καί μέθην τών άνθρώπων, άλλά πρός όφελος τής ζωής τών άνθρώπων...»(11).
Μεταξύ αύτών ό οίνος δυναμωτικός καί άρωματικός περιέχει κίνα, κανέλα, γαρίφαλα, κάλαμο άρωματικό, μοσχοκάρυδα, άψίνθιο (άψέντι), φλούδα νεραντζιοΰ, κοπανισμένα καί έκχυλισμένα έπί μερικές ήμέρες σέ καλό λευκό κρασί.
Ό οίνος άντιπυρετικός καί διουρητικός περιέχει ρίζες άπό ραπάνια καί φλούδες νεραντζιοΰ βρασμένες στό κρασί καί θεραπεύει τόν άσκίτη καί ορισμένους πυρετούς. Στάχτη άπό σπάρτα ή κλήματα σέ κρασί έχει έπίσης διουρητική δράση.

Ό Πύρρος δίνει άκόμα στό «Έγκόλπιον ’Ιατρικής» συνταγή γιά άντισκορβουτικό οίνο, γιά τήν άντιμετώπιση τοΰ σκορβούτου καί γιά οίνο καλλιβεάτο, κρασί δηλαδή μέ ρινίσματα χάλυβα ή σιδήρου μέ ένδειξη τήν άτονία καί τήν άμηνόρροια. Ό οίνος έκκοπροτικός (sic) ήτοι καθαρτικός περιέχει, κατά τόν συγγραφέα, ρεοβάρβαρο, πολυπόδιο (φτέρη), άνθη μέλανος έλλεβόρου, σιναμική, καρδάμωμο, άλας τρυγίας, νερό καί καλό λευκό κρασί.
Όσο γιά τήν ορθολογιστική χρήση τοΰ κρασιού κατά έποχή καί κλιματικές συνθήκες, πρέπει νά έπισημάνουμε ότι οί άντιλήψεις των άρχαίων γιατρών πέρασαν, μαζί μ’ έκεϊνες γιά τή διατροφή, στούς Βυζαντινούς, στά ιατροσόφια καί στή σύγχρονη λαϊκή ιατρική.

Στά διάφορα μηνολόγια, πού έχουν συντάξει βυζαντινοί γιατροί, τονίζεται πάντα ή ποσότητα καί ή πυκνότητα τοΰ κρασιοΰ πού πρέπει νά καταναλώνεται. Δέν έπεκτεινόμαστε στό θέμα σέ τοΰτο τό άρθρο, θά θυμίσουμε όμως μιά πολύ γνωστή παροιμία πού λέγεται καί σήμερα: «Μήνα πού δέν έχει ρό βάζε στό κρασί νερό».(12)
Οι μήνες αυτοί είναι ό Μάιος, Ιούνιος, ’Ιούλιος, Αύγουστος, μήνες δηλαδή πού στήν Ελλάδα χαρακτηρίζονται άπό ύψηλές θερμοκρασίες. Ή κατανάλωση κρασιού μέ τή ζέστη θά μπορούσε νά οδηγήσει σέ διάφορα προβλήματα ύγείας, τά όποια ή λαϊκή σοφία προσπαθεί μέ τά παραγγέλματά της νά προλάβει.

Εκτός άπό τούς οίνους, ή ιατρική μας παράδοση χρησιμοποιεί καί τά πνεύματα. Φαίνεται ότι πνεύματα έφτιαχναν μέ άπόσταξη καί οί άρχαϊοι λαοί. Οί Κινέζοι γύρω στά 800 π.Χ., μετά οί Ινδοί, μετά οί Άραβες. Μιά πρωτόγονη άπόσταξη γινόταν καί στήν άρχαία Ελλάδα. Οί Ρωμαίοι ακολούθησαν. Οί πρώτες άναφορές γίνονται σέ κείμενα γύρω στό 100 π.Χ. Ή μέθοδος παραγωγής πνεύματος οίνου προάγεται κατά τούς μέσους αιώνες.

’Αξίζει έδω νά θυμίσουμε ότι ό κόσμος αυτά τά πνεύματα τά λέει καί σπίρτα. Καί βέβαια, νά σχολιάσουμε ότι ή λέξη σπίρτο άποτελεϊ έφθαρμένο τύπο τής λέξης spiritus πού καί πάλι σημαίνει πνεύμα. Μήπως άλλωστε τό ίδιο δέν σημαίνει καί ή λέξη άλκοόλ ή άλκοόλη, Α1 cojol είναι τό πνεύμα στήν αραβική γλώσσα. Βλέπουμε λοιπόν, ότι γιά τίς τρεις αυτές γλώσσες ύπάρχει έννοιολογική σύμπτωση γιά τήν έκφραση τού πνεύματος τού οίνου.

Ή ρακή, πού αλλού λέγεται τσίπουρο καί άλλου τσικουδιά, είναι παραδοσιακό άπόσταγμα τής άγροτικής οικογένειας. Κι όχι μόνο γιά πόση: άντισηψία των πληγών καί των τραυμάτων, άντισηψία τού στόματος, πονόδοντος, άμυγδαλές ήταν (κι άκόμα είναι) στίς ενδείξεις της.
Τό ίδιο ίσχύει καί γιά τό ούζο, παραδοσιακό έπίσης παρασκεύασμα γιά άλλες περιοχές. Ακόμα μέ τά δυνατά αύτά οινοπνεύματα γίνονται εντριβές, έμποτίζονται κομπρέσες, άντιμετωπίζεται ή δυσπεψία, διευκολύνεται ή χώνεψη, άνακουφίζονται οί πόνοι στήν κοιλιά.

Άς δοΰμε, πώς ό Δ. Πύρρος στή «Φαρμακοποιία» του περιγράφει τήν κατασκευή οινοπνεύματος:

«Πνεύμα τού οίνου. Alcoole
Μέθοδος τής κατασκευής: Βάνομεν εις ένα λαμπίκον (= είδος ύάλινου δοχείου) μίαν ποσότητα ρακής καθαράς καί τήν λαμπικάρομεν μέ μίαν φωτιάν ήσυχον, έως ου τό άρεόμετρον (sic) βυθισθέν εις αύτό, νά δεικνύει τούς 30 βαθμούς αυτού. Όταν θέλη τις νά τό έχει πλέον δυνατόν, έπαναλαμβάνει τήν πράξιν, προσθέτων όλίγην σκόνην ξηρής ποτάσσης».

Ακολουθεί περιγραφή των χαρακτηριστικών του καί οί τρόποι μεταχείρισης:
«Μόνον, ή ένωμένον μέ νερόν άπλούν, ή ζακχαρωμένον, ή άρωματικόν ή μεμιγμένον μέ άλλα ιατρικά».(13)
Γιά κάποιες άπό αύτές τίς φαρμακευτικές συνθέσεις ό Πύρρος παρέχει λεπτομερείς οδηγίες για τήν κατασκευή τους, όπως λ.χ. γιά τό πνεύμα τού οίνου μέ όξυσηπτονικόν, πού είχε τίς ίδιες ένδείξεις μέ τόν αιθέρα, καί τό άνώδυνον τού Όφμάνου γιά πόνους καί άλλες καταστάσεις.
Παρέχει άκόμα λεπτομερείς οδηγίες γιά τήν παρασκευή διαφόρων φαρμάκων άπό τήν ψυχρά έκχύλιση, τό βρασμό, τήν άπόσταξη κ.λπ. διαφόρων φυτικών ύλων μέ τό πνεύμα τού οίνου. Μεταξύ άλλων βασικά σκευάσματα είναι:

- πνεύμα τής ρεοβαρβαραλοής γιά στυπτικότητα των έντέρων, διάρροια, έλμινθες
- πνεύμα πολυαρωματικόν μέ άψινθιά, άλιφασκιά, λεβάντα, μαντζουράνα, δενδρολίβανο, ύσσωπο, άπήγανο, μελισσόχορτο, θύμο, βασιλικό, ρίγανη καί ίπερικό γιά έξωτερική καί έσωτερική χρήση
- πνεύμα τής μυρραλοής, γιά καχεξίες, χλώρωση, άμηνόρροια κ,λπ.
- πνεύμα τού βρωμοκρομμίου (sic) γιά όλα τά ύστερικά πάθη, τίς «νευρικές θέρμες», κολικούς εντέρου κ.λπ.
- πνεύμα τού οίνου μέ βάλσαμο τού Περού γιά τή γονόρροια, έσωτερικως, καί γιά ρυπαρές πληγές καί γάγγραινα, έξωτερικως
- πνεύμα τής άψινθέας, γιά «ταρακτικάς θέρμας», δηλαδή πυρετούς μέ δυνατό ρίγος ή σπασμούς
- πνεύμα τού μοσχοθυμιάματος
- πνεύμα τού άρωματικού καλάμου
- πνεύμα των κανθαρίδων ώς δυναμωτικό καί έμμηναγωγό, κυρίως όμως ώς αναγνωρισμένο άφροδισιακό. Γιά τήν κατασκευή του έκτός από 200 δράμια (640 γραμμάρια) οινοπνεύματος χρειάζονταν καί οκτώ δράμια (25,6 γρ.) κατσαρίδες σέ σκόνη πού έμεναν στόν ήλιο, μέσα σ’ ένα αγγείο, γιά τέσσερις ήμερες.
- πνεϋμα τοϋ καστορχίου, άντισπασμωδικό, δυ- ναμωτικό, νευρικό καί έμμηναγωγό
- πνεϋμα της κίνας, μέ τίς ίδιες ένδείξεις τής κίνας, δραστικό συστατικό τής όποίας είναι ή κινίνη
- πνεϋμα της κανέλας, δυναμωτικό καί ευφραντικό
- πνεϋμα της πορφύρας διγιτάλης, άλκοολικό διάλυμα τοϋ φυτού διγιτάλη μέ γνωστές καρδιοτονωτικές καί διουρητικές ιδιότητες
- πνεϋμα τοϋ έλλεβόρου, γιά τήν καταστολή τής μανίας καί άλλων ψυχοδιεγερτικών καταστάσεων.

Ή μυθολογία των Ελλήνων μιλά γιά τίς Οίνοτρόπους, κόρες τού ’Ανία καί τής Δωρίππης.
Ό ’Ανίας ήταν Ιερέας τού ’Απόλλωνα στή Δήλο, ή Δωρίππη έγγονή τού Διονύσου. Όχι τυχαία. Ήταν μία σύζευξη τού Θεού τού φωτός (καί τής ποίησης καί τής μουσικής καί τής θεραπευτικής τέχνης) μέ τόν θεό τής βλάστησης, τής μέθης, τής ψυχαγωγίας. Σύζευξη διονυσιακή καί Άπολλώνεια. Τά όνόματά τους - ούτε κι έκεΐνα τυχαία: Οίνώ, Έλαΐς (ή Έλαιώ) καί Σπερμώ. Είχαν τή θεία δωρεά άπ’ τόν Διόνυσο: κι ό,τι έπιαναν γινόταν οίνος, έλαιον ή σπέρματα σιτηρών. Παραπέμπουν στά βασικά προϊόντα τού τόπου καί τής εύρύτερης περιοχής - όλα τους συνδυαζόμενα όχι μόνο μέ τήν ίδια τή ζωή, άλλά καί μέ τούς θεούς: - Διόνυσο, Άθηνα καί Δήμητρα. Όλα τους, έπίσης, ύλικά βασικά στίς μυστηριακές τελετές. Μέ τό χρόνο ενσωματώθηκαν καί στή διάδοχο θρησκεία: ό σίτος, ό οίνος καί τό έλαιον, βασικά στοιχεία, έπίσης αναγκαία γιά τήν τέλεση των χριστιανικών μυστηρίων.

Έδω μιλήσαμε γιά τόν οίνο καί τό ρόλο του στίς παραδοσιακές κοινωνίες. Εκεί ό οίνος ήταν βασικό θρεπτικό στοιχείο. Έπίσης ήταν βασικό φάρμακο - γιά τόν πόνο, γιά τή λύπη, γιά τήν πληγή. ’Ακόμα λέμε γιά νά χαρακτηρίσουμε ένα καλό κρασί: είναι φάρμακο. Κι ακόμα, ήταν άναγκαϊο μέσο γιά τήν ιερά μέθη, τή μυσταγωγική έκσταση. Σήμερα, γιά τίς άνεπτυγμένες κοινωνίες δέν άποτελεϊ πιά τροφή. Δέν άποτελεϊ ούτε φάρμακο, ή χημεία δίνει περισσότερα καί δραστικότερα. Καί στίς θρησκείες ό ρόλος του είναι πιά μόνο συμβολικός. Άλλά ούτε ό οίνος ούτε τό πνεύμα του παραμένουν χωρίς ρόλο.

Παραμένουν ακόμα τό μέσον πού θά ένώσει μιά όμάδα άνθρώπων - τήν παρέα, τό μέσον πού θά χαλαρώσει τόν άγχωμένο, τόν καταπιεσμένο καί καταπονημένο αστό. Ό οίνος είναι τό άγαθό πνεϋμα πού θά λύσει τά δεσμά τής καθημερινότητας, θά άρει τό παραπέτασμα των αναστολών, θά άποτινάξει τό βάρος των καταθλιπτικων καταπιέσεων. Γιατί «οίνος εύφραίνει καρδίαν άνθρώπου», όπως γράφει ή Παλαιά Διαθήκη. ’Αλλά ό έπαινος αύτός είναι λίγος μπροστά στούς έπαίνους πού άπονέμονται από άλλους σέ έναν τύπο κρασιού (άπό νήσο Χίο): «άριστος πάντων, άμύμων, άλυπος, χαριέστατος, πεπτικός, τρόφιμος, αίματος χρηστού, γεννητικός, προσηνέστατος, πλήσμιος διά τό παχύν είναι τη δυνάμει, τά άποιότατα των ύδάτων εύθετεί» (’Αθήναιος), «άπαλώτερος των άλλων, εύτροφος, πότιμος, ήττον μεθύσκων, ρεύματος σταλτικός, χρήσιμός εις τά οφθαλμικά» (Διοσκουρίδης) κ.λπ

Τέλος δέν πρέπει νά μας φεύγει άπό τό νού μιά χρυσή τομή γιά τή χρήση τού οίνου διατυπωμένη άπό τόν Ίπποκράτη: τό κρασί καί τό μέλι είναι τά καλύτερα γιά τούς άνθρώπους, άν μέ φυσικό τρόπο, στήν ώρα τους καί μέ μέτρο προσφέρονται καί σέ όσους ύγιαίνουν καί σέ όσους είναι άρρωστοι. Ή, στό πρωτότυπο: «οίνος καί μέλι κάλλιστα κέκρηται άνθρώποισιν, ήν πρός τήν φύσιν καί ύγιαίνουσι καί άσθενέουσι, σύν καιρώ καί μετριότητι προσφέροιντο...».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Ρηγάτος Γ.: «Θεών καί άνθρώπων πάθη. Ή μέθη». ’Ιχνευτής, τεΰχ. 18, χειμώνας 1996, σελ. 58-71 (όπου καί βιβλιογραφία 30 λημμάτων).
2. 'Ιπποκράτης: «Περί διαίτης» A', Β , Γ', Δ . Είς: Ίπποκράτους "Απαντα τά Έργα. Μετάφρασις: Κ. Εμμανουήλ. ΕΙσαγωγή Γ.Κ, Πουρναρόπουλος, Έκδ. Μαρτίνος, Τόμος Δ', Άθηναι 19691 (Άλλες έκδόσεις: «Ιατρική Βίβλος». Εισαγωγή-Μεταφρασις Κ. Μητρόπουλος, Άθηναι 1952, 1953. Πιό πρόσφατη καί προσιτή η| έκδοση στή σειρά «Οί Έλληνες» τοΰ Κάκτου).
>3. Γαληνός: «Περί δυνάμεως τροφών. Ed. G. Helmreich. Corpus! Medicorum Grecorum. V. 4,2 s. 199-386, Leipzig und Berlin 1923.1
4. Ροΰφος: Oeuvres de Rufus d’ Ephese. Texte collationne sur las manuscrits, traduit pour le premiere fois en France, avec une introduction par Ch. Daremberg et E. Ruelle. Paris 1879, Reprint I Amsterdam 1963.
5. Όρειβάσιος: Oribasii Synopsis ad Eustathium; Libri ad Eunapium. Ed. J. Raeder. Corpus Medicorum Grecorum, Vol VI, s. 328. Leipzig I und Berlin 1926. Reprint Amsterdam 1964.
6. Γαληνός: «'Υπόμνημα είς τό Ίπποκράτους περί διαίτης όξέων». Ed. J. Westenberger. Corpus Medicorum Grecorum V. 9,1. Leipzig und Berlin 1914.
7. Γαληνός: « Υγιεινός Λόγος». Ed. K. Koch. Corpus Medicorum Grecorum V. 4,2. Leipzig und Berlin 1923.
8. Πουρναρόπουλος Γ.Κ.: «Εισαγωγή εις τόν Ιπποκράτη». [Ανάτυπο άπό Ίπποκράτους Άπαντα, Τόμ. Α - ΣΤ', Έκδ. Μαρτίνος, Αθηναι 1967-1970.
9. Πολίτης Ν. Γ.: «Έκλογαί άπό τά τραγούδια τοΰ 'Ελληνικοί λαοϋ». Έκδ. Στ' Ε.Γ. Βαγιονάκης, Άθηναι (Α' έκδ. Τυπ. «Εστίας», Άθήναι 1914).
10. Πουρναρόπουλος Γ.Κ.: «Ή Ιατρική τοΰ άγώνος». Άθηναι 1973.
11. Πύρρος Διον.: «’Εγκόλπιον των Ιατρών» ήτοι πρακτική Ιατρική κ,λπ. Τόμ. Δεύτερος, έν Ναυπλίω 1831.
12. Ρηγάτος Γ.: «Ιατρική Παροιμιολογία». Περιοδ. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής/ Εκδόσεις Βήτα, Αθήνα 1996.
13. Πύρρος Δ.: «Φαρμακοποιία Γενική έκ τών πλέον νεοτέρων σοφών χυμικών (sic) καί φαρμακοποιών συγγραφέων τής Εύρώπης» κ.λπ. ’Εν Κωνσταντινουπόλει 1818.

Πηγή:Νέο επίπεδο – Χειμώνας 1998 - Γεράσιμου Ά. Ρηγάτου

Διαβάστε ακόμη:Τα φαρμακευτικά κρασιά των Ελλήνων