Ίταμος: η άγνωστη ιστορία του

Το Taxol παράγεται από ένα έλατο που φυτρώνει στο πανέμορφο δάσος της Αχαΐας

Οι καρκινοπαθείς, οι ήρωες αυτές της ζωής, γνωρίζουν καλά το χημειοθεραπευτικό σκεύασμα taxol. Δεν γνωρίζουν όμως ότι η βάση παρασκευής του είναι το ψευδοέλατο Ίταμος. Είναι ένα και μοναδικό, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά ίσως και στην Ευρώπη. Πρόκειται για το αποκαλούμενο «ήρεμο έλατο» και φυτρώνει στον Οβριόκαμπο, λίγο έξω από την Πάτρα.

Η λατινική του ονομασία είναι «taxus baccata». Μάλιστα τον καιρό της δικτατορίας οι ξένες φαρμακευτικές εταιρείες «λιάνισαν» τα δάση που σχημάτιζε. Ο,τι περίσσεψε το καταστρέφουν σήμερα η ασύδοτη βοσκή της γίδας και η ανθρώπινη αδιαφορία. Όπως λένε οι οικολόγοι αλλά και όσοι διαβλέπουν ότι είναι δυσοίωνο το μέλλον του συγκεκριμένου δένδρου, κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου λέγοντας ότι θα πρέπει «αυτός ο ένας και μοναδικός έλατος να κηρυχθεί μνημείο της φύσης».

Η ταξόλη είναι μια ουσία που ανακαλύφθηκε στα φύλλα ενός είδους ελάτου του Καναδά και αποδείχθηκε πολύ αποτελεσματική εναντίον πολλών ειδών καρκίνου, όπως του μαστού και των ωοθηκών. Το 1970 οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι λειτουργεί ως δηλητήριο σκοτώνοντας τα κύτταρα του καρκίνου. Εκτός όμως από τον Καναδά, το έλατο αυτό βρέθηκε και στην νότια Ασία αλλά και στην Αυστραλία. Μάλιστα εκείνη την εποχή, Αυστραλοί επιστήμονες είχαν χαρακτηρίσει την ανακάλυψη αυτών των δένδρων ως «βοτανική ανακάλυψη του αιώνα".

Τα συγκεκριμένα πεύκα ανάγονται στην εποχή των δεινοσαύρων. Πρόκειται για τα πεύκα Wollemi, που εδώ και 150 εκατομμύρια χρόνια μεγαλώνουν σε ένα απρόσιτο φαράγγι της Νέας Νότιας Ουαλίας. Οι επιστήμονες κατάφεραν τότε να παρασκευάσουν από τον ιστό των σπάνιων αυτών πεύκων το φάρμακο taxol, που χρησιμοποιείται για θεραπεία του καρκίνου των ωοθηκών και του μαστού, καθώς και τέσσερις μικροοργανισμούς, που παράγουν πενικιλίνη.

Ίταμος ο μυστηριώδης

Το γένος Taxus περιλαμβάνει 7 συνολικά είδη, που ζουν όλα στο βόρειο ημισφαίριο. Τα 7 είδη συνδέονται στενά μεταξύ τους και φαίνεται ότι μάλλον είναι γεωγραφικές παραλλαγές ενός μοναδικού είδους.
Ο Τάξος ο ραγώδης (Taxus baccata) είναι ο μοναδικός εκπρόσωπος στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Κατατάσσεται στα κωνοφόρα είδη, αποτελεί όμως μια ειδική περίπτωση αφού δεν παράγει ρητίνη αλλά και οι καρποί που σχηματίζει δεν είναι κώνοι. Πρόκειται για αειθαλές δέντρο, που ακολουθεί μια στρατηγική επιβίωσης με αντοχή στην πίεση, με βραδεία αύξηση, που αργεί να φτάσει στην ωριμότητα (70 έτη) αλλά μακροβιότατο. Η ηλικία του σύμφωνα με άτομα που βρέθηκαν σήμερα, υπολογίζεται 2000 και 3000 χρόνια, το ύψος του ξεπερνά τα 20 (έως 28) μέτρα με ανώτερη διάμετρο τα 2 μέτρα ή 7 μέτρα με σύνθετους κορμούς.

Είναι είδος σκιόφυτο και καταλαμβάνει την πρώτη θέση από άποψη αντοχής στη σκιά από όλα τα ελληνικά είδη των δασικών δέντρων. Δεν υπάρχει άλλο φυτό που να μπορεί να διαβιώσει τόσο καλά στις απόμερες και ανήλιαγες γωνιές.
Επιζεί σε όλες τις καταστάσεις και παραμένει, με τον πυκνό όγκο των βαθυπράσινων βελονών του, τραχύς σκοτεινός και εύρωστος. Ο κορμός του είναι πολλαπλός και εκτείνεται σε κυκλική ή πυραμοειδή κόμη. Τα κλαδιά του είναι οριζόντια ή αποκλίνουν, μερικές φορές ως το έδαφος. Είναι ικανός να παράγει ζωντανά κλαδιά από παλαιότερα κλαδιά και κορμούς. Ο φλοιός του είναι λεπτός, στην αρχή κοκκινοκάστανος και αργότερα σταχτοκάστανος, ενώ απολεπίζεται σε μικρά λέπια. Οι κλαδίσκοι του είναι ετήσιοι και πράσινοι και φυτρώνουν σε όλο το μήκος του κορμού.

Η κοινή ονομασία του είναι ίταμος ή ήμερο έλατο ή δέντρο του θανάτου. Είναι ένα μυστηριώδες δέντρο. Έκτος από το σαρκώδες τμήμα του καρπού του, όλα τα άλλα μέλη του είναι τοξικά. Ωστόσο ο παράξενος τρόπος με τον οποίο αναπτύσσεται και η ικανότητά του να αναβλαστάνει και να αναδημιουργεί παντοτινά τον εαυτό του, τον φέρνει κοντά στην αθανασία. Ο ίταμος προκαλεί το θάνατο αλλά δεν πεθαίνει ποτέ. Οι άνθρωποι ενθουσιάζονταν από τα δέντρα του ιτάμου με ηλικία χιλιάδων χρόνων και πάντα είχαν μια αμφιλεγόμενη σχέση με το δέντρο, μια σχέση που ταλαντευόταν μεταξύ της λατρείας και της καταστροφής.

Φύεται, κατά προτίμηση σε ασβεστολιθικά εδάφη στις ορεινές περιοχές της ηπειρωτικής κυρίως Ελλάδος. Συνήθως εμφανίζεται κοντά σε ρυάκια με σποραδικά άτομα εντός δασών άλλων δένδρων, κυρίως Ελάτης.

Είναι ένα σπάνιο είδος που απειλείται με εξαφάνιση στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης. Πληθυσμοί του στην Ελλάδα σε μεμονωμένα άτομα, ομάδες ή λόχμες, βρέθηκαν σε 117 δάση και σε 173 διαφορετικές θέσεις, όπου ο συνολικός πληθυσμός φυομένων δένδρων που αναφέρθηκαν, ανέρχεται σε 10.000 άτομα περίπου.

Στους ευρωπαϊκούς λαούς και ιδιαίτερα στους Κέλτες, ο ίταμος θεωρούταν ότι είναι σύμβολο της παλιάς μαγείας και ότι αποτελεί το πιο ισχυρό δέντρο για προστασία ενάντια στο κακό. Λόγω της μακροζωίας του φυτευόταν σε νεκροταφεία και εκκλησίες ως μέσο σύνδεσης με τους προγόνους.

Οι αρχαιολόγοι έχουν βρει καλοδιατηρημένα ξυλόγλυπτα σε αρχαιολογικούς χώρους. Το σκληρό και ανθεκτικό ξύλο του ίταμου, χρησιμοποιήθηκε στο παρελθόν για να κατασκευάζουν τροχούς και γρανάζια, κουτάλια, χειρολαβές, κύπελλα, ιερά γλυπτά αλλά και τόξα και δόρατα.

Η κατασκευή τόξων ήταν η πιο γνωστή χρήση του ξύλου του ιτάμου. Παρόλο που τα τόξα κατασκευάζονταν και από άλλα είδη (Φράξο, Λαβούρνο), τα καλύτερα τόξα ήταν φτιαγμένα από ίταμο. Τα τόξα αυτά ήταν κατασκευασμένα έτσι, ώστε το εγκάρδιο να βρίσκεται στο εσωτερικό του τόξου, ενώ το σομφό προς τα έξω. Με αυτόν τον τρόπο εκμεταλλεύονταν καλύτερα τις φυσικές ιδιότητες του ξύλου, δηλαδή τη μεγάλη αντοχή του εγκάρδιου στη συμπίεση και του σομφού στον εφελκυσμό. Η ανάγκη για ξύλο ιτάμου, κατάλληλου για κατασκευή τόξων ήταν τόσο μεγάλη, που διάφοροι μονάρχες στην Ευρώπη διακήρυτταν την προστασία ή τη φύτευση του ιτάμου.

Ο Χέλμουτ Μπάουμαν στο έργο του «Η Ελληνική χλωρίδα στο μύθο, την τέχνη και τη λογοτεχνία» αναφέρει για τον Ίταμο:
«... Ο ίταμος ήταν αφιερωμένος στις Ερινύες, τις χθόνιες θεότητες της εκδίκησης, που τιμωρούσαν τις ανθρώπινες ασέβειες με το δηλητήριο αυτού του δέντρου. Η τοξικότητα αυτή ήταν γνωστή από πολύ παλιά. Πραγματικά, πεντακόσια γραμμάρια από τα φύλλα του μπορούν να σκοτώσουν ένα άλογο. Η Άρτεμις χρησιμοποιούσε βέλη δηλητηριασμένα με ίταμο. Με εντολή της μητέρας της και με τέτοια βέλη σκότωσε τα παιδιά της Νιόβης, που καυχιόταν για την πολυτεκνία της, σε σύγκριση με τη Λητώ (΄Ομηρος Ιλ. 11.24.607). Η Άρτεμις λατρευόταν, ανάμεσα σε άλλους και σ΄ ένα ναό, που βρισκόταν μέσα σ΄ ένα μεγάλο δάσος από ίταμους στο αρκαδικό βουνό Αρτεμίσιο. Σήμερα το βουνό είναι ξερό και δεν υπάρχουν παρά ελάχιστα τέτοια δέντρα. Το σκληρό και ανθεκτικό ξύλο του ίταμου ήταν από την αρχαιότητα πολυζήτητο για ξυλουργικές εργασίες. Η ομορφιά του ξύλου και η βραδύτητα ανάπτυξης του δέντρου, που μπορεί να ζήσει 2000 χρόνια, ήταν η αιτία της καταστροφής του. Σήμερα δεν υπάρχουν απ΄ αυτό το περήφανο δέντρο παρά μόνο λίγα φτωχά απομεινάρια ..»

Είναι ιδιαίτερα τοξικό φυτό που είχε χρησιμοποιηθεί φαρμακευτικά μόνο περιστασιακά, κυρίως στην θεραπεία των θωρακικών παθήσεων. Η σύγχρονη όμως έρευνα έχει δείξει ότι το ξύλο, ο φλοιός, οι τρυφεροί βλαστοί, οι βελόνες και τα σπέρματα περιέχουν μια δηλητηριώδη αλκαλοειδή ουσία, την ταξόλη, που έχει παραλυτική επίδραση στην καρδιά, η οποία προκαλεί το θάνατο στα ζώα που καταναλώνουν αυτά τα μέρη του φυτού. Οι παλιότερες και ξηραμένες βελόνες είναι πιο δηλητηριώδεις από τις νεότερες βελόνες. Σε αντίθεση με αυτά τα μέρη του φυτού, το κόκκινο περίβλημα των καρπών, που είναι ζελατινώδες με πολύ γλυκιά γεύση, δεν είναι δηλητηριώδες και καταναλώνεται ολόκληρο από τα πτηνά. Διέρχεται όμως από το πεπτικό τους σύστημα χωρίς να προκαλεί καμία βλάβη. Τα πτηνά που αποβάλλουν τα σπέρματα του καρπού ακέραια με τα περιττώματά τους, βοηθάνε στην καλύτερη διασπορά των σπόρων του ιτάμου.

Η ταξόλη έχει παρουσιάσει καλά αποτελέσματα ως αντικαρκινικό φάρμακο, ιδιαίτερα στη θεραπεία του καρκίνου των ωοθηκών. Δυστυχώς, οι συγκεντρώσεις της ταξόλης σε αυτό το είδος είναι πάρα πολύ χαμηλές για να είναι σημαντικές εμπορικά, αν και χρησιμοποιείται για ερευνητικούς λόγους.

Το πρόβλημα ξεπεράστηκε με την συνθετική δημιουργία της αντικαρκινικής ουσίας.
Ο Κύπριος επιστήμονας Κυριάκος Νικολάου αναφέρει σχετικά: «Η ιστορία της ταξόλης πάει πίσω στον Ιούλιο Καίσαρα, ο οποίος έγραψε σε ένα βιβλίο του ότι ένας από τους αρχηγούς των βαρβάρων, όταν νικήθηκε από τους Ρωμαίους, αυτοκτόνησε πίνοντας τσάι από τα φύλλα ενός δέντρου. Ύστερα από 2.000 χρόνια οι επιστήμονες σκέφτηκαν ότι κάτι θα σημαίνει αυτό, απομόνωσαν την ουσία από το δέντρο αυτό και βρήκαν την ταξόλη, την οποία προωθούσαν στην κλινική. Υπήρχε όμως πρόβλημα ποσότητας. Έπρεπε να καταστρέψουν ολόκληρα δάση για να πάρουν μια μικρή ποσότητα, η οποία δεν ήταν αρκετή. Προσπαθήσαμε, λοιπόν, διάφορες επιστημονικές ομάδες να τη συνθέσουμε στο εργαστήριο. Εκείνη την εποχή, το 1994, υπήρχαν γύρω στις 15 ομάδες που προσπαθούσαν να συνθέσουν την ταξόλη στο εργαστήριο. Η δική μας ομάδα ήταν η τελευταία που ξεκίνησε την προσπάθεια και μας πήρε δυόμισι-τρία χρόνια για να τη συνθέσουμε και να τη δημοσιεύσουμε πρώτοι».

Ο ίταμος περιλαμβάνεται σε πολλές δράσεις διατήρησης και κανόνων στις ευρωπαϊκές χώρες και οι δασικές εκτάσεις στις οποίες εμφανίζεται χαρακτηρίζονται ως προστατευόμενες περιοχές. Συγκεκριμένα τα μεσογειακά δάση με Taxus baccata με κωδικό (9580) αποτελούν έναν από τους τύπους οικοτόπων του παραρτήματος Ι της οδηγίας (92/43/ΕΕΚ) που πρέπει να προστατευτούν (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο 1992).

Πηγές:Οικολογία καί κατάσταση, διατήρησης του Taxus baccata στο Χολομώντα-(ΚΑΤΣΑΒΟΥ ΙΩΑΝΝΑ-ΔΑΣΟΛΟΓΟΣ)
Απογραφή και τεκμηρίωση των πληθυσμών του είδους Taxus baccata στην Ελλάδα-(Κ. Κασιούμης, Φ. Γαλανός, Δ. Τρακόλης, Θ. Γκλεζάκος)
Φαρμακευτικά φυτά – Μύθοι και πραγματικότητα (Θεόδωρος Γεωργιάδης Καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών)
tovima.gr/science

Πηγές: http://dete.gr/?p=39801, http://dasarxeio.com

Διαβάστε ακόμη:Ιξός, μελάς, γκι, το Χριστουγεννιάτικο αντικαρκινικό φυτό